Cystersów sprowadził do Sulejowa w 1176 roku Kazimierz II Sprawiedliwy. Opactwo cieszyło się szczególnymi względami panujących. W 1262 roku książę krakowski Bolesław Wstydliwy poszerzył cystersom sulejowskim przywileje i uposażenie, tak samo czynili jego następcy. Książę Władysław Łokietek zwołał tutaj w 1318 roku powszechny wiec, na którym uchwalono tzw. suplikę sulejowską o jego koronacji na króla Polski. Tu zatrzymał się Władysław Jagiełło w drodze pod Grunwald. 

   Klasztor był wielokrotnie niszczony, mimo obronnego położenia i obwarowań. Opactwo otaczał mur z wieloma basztami, do dziś zachowały się jedynie fragmenty, jak południowa ściana dawnego dormitorium z renesansowymi oknami, na której widać ślady po refektarzu. Zachowały się też baszty:  Mauretańska, Opacka, Krakowska (najwyższa – wjazdowa), Muzyczna, Attykowa i Rycerska. Pomiędzy basztami Krakowską i Opacką znajdowały się zabudowania gospodarskie (warsztaty rzemieślnicze, browar, gorzelnia, tartak, młyn). W !819 roku nastąpiła kasata klasztoru, mnisi powrócili tu dopiero w 1986 roku.

    Założenie klasztoru cysterskiego składało się z dwóch elementów: kościoła i zabudowań klasztornych, stanowiących powiązaną ze sobą całość. Wnętrze późnoromańskiego kościoła charakterystyczne jest dla małopolskich budowli cysterskich. Świątynia zbudowana na planie krzyża łacińskiego, jako tzw. założenie bazylikowe, trójnawowa, orientowana na wschód, przecięta jest transeptem (nawą poprzeczną), do którego przylegają dwie bliźniacze kaplice. Nawę główną wypełniały stalle, gdzie odbywały się śpiewy chorałowe cystersów. Nowością bazylik cysterskich było przesklepienie całego kościoła, przeprowadzone w oparciu o system sklepień krzyżowo-żebrowych. Ten nowy system budowlany pojawił się we Francji i Lombardii w końcu XI w. dając podstawę nowym konstrukcjom kościołów opackich i katedr gotyckich. W prostych, surowych i pięknych wnętrzach kościołów cysterskich, sklepienia rozstrzygały o ich ukształtowaniu. Zakazy zdobnictwa znalazły wyraz w niezwykle skromnej dekoracji rzeźbiarskiej, nawet takich elementów jak głowice czy wsporniki.

   Kościół klasztorny p.w. św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie wzniesiony ze szlachetnego piaskowca szydłowieckiego, w starannie ciosanych blokach i ułożonych w regularne szychty, przedstawia budowlę sklepioną. Sklepienie znalazło podparcie w grubości murów i nieznacznie występujących skarpach. Romański portal głównego wejścia do kościoła mieści się w ścianie zachodniej, na osi nawy głównej, nad nim zaś umieszczono maswerk. Nad dawnym wejściem bocznym znajduje się romański tympanon z końca XII w. przedstawiający płaskorzeźbiony krzyż wczesnochrześcijański, po bokach którego jest słońce, księżyc i ptak jako symbole śmierci Chrystusa. Skrzydło zachodnie klasztoru przeznaczano na spiżarnie, składy oraz pomieszczenia dla braci i nowicjatu. Natomiast od strony północnej mieścił się ogród warzywno-owocowy. Skrzydło od strony południowej, z którego przetrwały jedynie partie murów i fragmenty piwnic, mieściło mieszkanie opata oraz kaplicę, w której uczestniczył we mszy świętej kardynał Geatano w 1597 roku, będący gościem opata Schenkinga, jako przedstawiciel papieża. 

   Kapitularz w kościele sulejowskim z połowy XIII w., jest pomieszczeniem zbudowanym na rzucie kwadratu, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym o czterech przęsłach wspartych tylko na jednej kolumnie. Konstrukcja kapitularza jest wykonana po mistrzowsku. Należy ją zaliczyć do najśmielszych przedsięwzięć sztuki sklepiania systemem krzyżowo-żebrowym na ziemiach polskich. Kapitularz mimo sklepienia ostrołukowego zachował cechy romańskie, takie jak: proporcje, kolumny, ornamentacja kapiteli i przezrocza. W krużganku kapitularza zaskakuje bogata kamieniarka zworników i wsporników o motywach heraldycznych. Występujące na wspornikach sklepiennych: orzeł jagielloński, Pogoń litewska i krzyż węgierski, upewniają pobyt Władysława Jagiełły w Sulejowie. W kapitularzu Ojcowie Cystersi po odzyskaniu swojej własności urządzili muzeum przeznaczone dla licznych turystów, wczasowiczów i młodzieży szkolnej. Znajdują się tu cenne eksponaty, takie jak: obraz Kazimierza Sprawiedliwego, obraz opata Schenkinga, unikalny tryptyk przedstawiający Trójcę Świętą z pierwszej połowy XVI w. oraz liczne szaty liturgiczne.

   Ołtarz główny z obrazem „Wniebowzięcie Matki Boskiej” wykonany został w 1788 roku przez Joannesa Millmana. Ambona wykonana z drewna, polichromowana, obrzeżona półkolistą balustradą, zwieńczona jest baldachimem z piramidą chmur i klęczącą postacią św. Tomasza Kantuaryjskiego (Tomasza Becketa z Canterbury) w zakonnym stroju. Po obu stronach nawy głównej umieszczone są stalle, dwukondygnacyjne z 2 poł. XVIII w. o bogatej dekoracji snycerskiej zaplecków i przedpiersi. Pierwszy rząd zakończony jest siedziskiem dla przeora – latus prioris, z wysokim zapleckiem, zwieńczonym szczytem z rocaillów i osobnym wejściem. W rogach wiszą obrazy w pięknych rokokowych asztach przedstawiające papieży: Benedykta XII, Aleksandra III, Eugeniusza III i Urbana IV.
   Organy kościoła cysterskiego w Sulejowie powstały w XVII w. i poddawane były udoskonaleniom. Wykazują one podobieństwo do organów kościoła cysterskiego w Wąchocku i być może są dziełem tego samego organmistrza i warsztatu snycerskiego, najprawdopodobniej zakonnego. Tradycje organmistrzowskie szczególnie mocno zakorzeniły się w Zakonie Cystersów. Posiadali warsztaty zakonne m.in. w Szczyrzycu. Budowali organy o przewadze głosów metalowych, mając własne źródła zaopatrzenia w cynę i ołów. Inicjatorem ich budowy był zapewne opat Stanisław Zaremba. Instrument posiada 22 głosy (2 klawiatury ręczne + 1 nożna) z

cymberblastem, tj. wirującą gwiazdą z dzwonkami. W 1784 roku był naprawiany przez znanego organmistrza z Brzegu – Chrystiana Wilhelma Schefflera. na centralnej wieży pozytywu stoi rzeźba Matki Boskiej Apokaliptycznej. Wielkość i podobieństwo organów wąchockich i sulejowskich mogła wynikać z identycznych wymiarów obu cysterskich kościołów. Instrumenty usytuowane są na prawie identycznych chórach muzycznych, ukształtowanych w formie podkowy. Balustrada chóru sulejowskiego jest dekorowana w kwaterach malowidłami o tematyce emblematycznej. Obrazy mogły powstać prawdopodobnie w czasach opata sulejowskiego Stefana Sitarskiego (zm. w 1686r.), którego herb Abdank znajduje się w barokowym kartuszu pod pozytywem. Emblematy stały się gatunkiem stojącym na pograniczu poezji i malarstwa. Spotykano je także we wnętrzach kościelnych: stallach, ołtarzach, feretronach, czy jak w przypadku Sulejowa, na balustradzie chóru muzycznego.