Charakterystyka

Kościoły nieistniejące

Okolice Gliwic

Kościoły na Śląsku

Inne kościoły

WNĘTRZE

   Nawa oddzielona jest od prezbiterium tęczą o różnym wykroju (półkolista, prostokątna, odcinkowa). Na belce tęczowej umieszczano Grupę Ukrzyżowania lub sam krucyfiks. Na tej belce spotykamy daty budowy kościołów oraz inskrypcje fundacyjne. 

   Przy tęczy znajdują się ołtarze boczne. Przy ścianie północnej zwykle umieszczano ambonę (która przestała już pełnić swą pierwotną funkcję). Zwróćmy uwagę na to, że zwykle w ścianie północnej nie ma okienek. Być może decydowały tu względy klimatyczne. Według wierzeń ludowych strona północna jest "nieczysta" i przez okienka w tej ścianie mogłyby wejść do świątyni diabły. 

   Kruchtę nazywano też babińcem. Po śpiewie suplikacji diakon prosił zgromadzonych w przedsionku do opuszczenia świątyni na czas mszy. Pierwotnie wieże (z kruchtami w przyziemiu) nie były połączone konstrukcyjnie z nawą, w XIX w. rozpoczęto proces przedłużania naw przez rozprucie ścian pomiędzy nawą a kruchtą. Nad wejściami tworzono zadaszenia, a nawet dodatkowe przedsionki. Niekiedy spotyka się kruchty boczne, osobne babińce, transept (nawa poprzeczna). Na naszym terenie takie rozwiązania należą do rzadkości.

   Coraz rzadziej widzimy ludowe zwieńczenia dachów (śparogi, kozubki, pazdury). W Przyszowicach drewniany spichlerz plebański wieńczy ... półksiężyc.

   Są jeszcze dwa elementy charakterystyczne dla konstrukcji drewnianych kościółków. Jednym z nich są soboty – wydatne zadaszenie wokół nawy i prezbiterium, czasami wsparte na słupach, niekiedy podparte zastrzałami. Zadaniem tego zadaszenia jest niewątpliwie odprowadzenie wód opadowych daleko od podwaliny. Nazwa wskazuje na inne przeznaczenie tego zadaszenia. Otóż wtedy, gdy odległości do kościołów były znaczne, ludzie wędrowali do świątyni już w sobotę i spali pod tym daszkiem.

   Drugim ciekawym elementem konstrukcyjnym są odrzwia, o różnym kształcie nadproża i wzmocnieniach naroży. 

OŁTARZE, AMBONY

   Ołtarz – najważniejszy (i zwykle najwspanialszy) element w każdej świątyni (nie tylko katolickiej). Tutaj kapłan modli się i składa ofiarę Panu Bogu. Po Soborze Watykańskim II ukształtował się prosty model ołtarza w formie stołu.

   Główną częścią ołtarza jest tzw. mensa. Czasami mensa przesłonięta jest antepedium wykonanym z kosztownej tkaniny z bogatymi haftami (spotyka się też antepedium z innego tworzywa). Na mensie posadowione jest retabulum (nastawa). W gotyku wykształciła się nastawa poliptykowa (wieloczęściowa), złożona ze skrzydeł (z awersami i rewersami), predelli (dolnej części) i zwieńczenia. W czasach późniejszych w centralnej części nastawy umieszcza się tabernakulum (szafka na naczynie z hostią). Spotyka się różne typy ołtarzy (kulisowe, przyścienne, architektoniczne, z bramkami, ambonowe). W omawianych kościółkach spotyka się najczęściej odmiany barokowe, czasem renesansowe lub rokokowe, rzadziej klasycystyczne i neogotyckie. 

   Zgodnie ze współczesną liturgią w dzisiejszym kościele nie ma miejsca dla ambony. Jednak ze względu na walory artystyczne i historyczne stanowi ona (nie zawsze) element wyposażenia kościoła. Składa się z kosza (w polach występują reliefy lub obrazy przedstawiające czterech Ewangelistów – lub ich symbole), zaplecka zwykle z przedstawieniem Boga Ojca lub Matki Boskiej oraz z baldachimu (niekiedy z Glorią).

   Pozostałymi elementami wyposażenia kościoła bywają: chrzcielnica, kropielnica, konfesjonały, ławki, stalle, ławki kolatorskie, żyrandole. Na osobną uwagę zasługują wspaniałe organy piszczałkowe, z bogatym prospektem. Parapety chórów muzycznych w kościółkach drewnianych wypełnione są przedstawieniami świętych.

   W kilku przypadkach spotykamy wspaniałe gotyckie lub renesansowe polichromie, w niektórych kościołach pozostała polichromia patronowa (szablonowa).

DZWONNICE

   Dzwonnice mają odrębną konstrukcję. Muszą bowiem przenosić duże naprężenia powstające podczas kołysania się dzwonów, czasami o dużej masie. Pamiętajmy, że ludzie nie mieli kiedyś zegarków, a kościoły były w znacznej odległości od domostw - dzwony musiały być donośne, a więc i duże. Dzwonnice posiadają konstrukcję słupową, wzmocnioną kratownicami. Ściany dzwonnic są pochyłe, zwykle szalowane deskami, czasami pobite gontem. Pomieszczenie na dzwon (dzwony) nazywa się izbicą. Czasem izbica jest szersza od wieży i mówimy o nadwieszeniu izbicy. Ściany izbic są szalowane, niekiedy z dekoracyjną koronką u dołu. Dzwonnice mają charakterystyczne hełmy piramidalne (namiotowe, brogowe).

   Spotyka się wieże dzwonnic z hełmami barokowymi z latarniami (przeźroczami) oraz zwieńczeniem (hełmem) cebulastym, baniastym lub kopułkowatym.

   Z biegiem czasu dzwony stawały się mniejsze, zaś wieże dzwonnic coraz bardziej wysmukłe. W XIX w. zaczęto dostawiać nad nawą (lub nad prezbiterium) wieżyczki dla tzw. sygnaturek, mniejszych dzwonków. Same wieżyczki też nazywa się sygnaturkami.

   Pierwotnie dzwonnice stawiano jako obiekty wolnostojące, zwykle na osi kościoła, ale bez połączeń konstrukcyjnych z nawą. Takie dzwonnice (wieże) posiadały w dolnej części kruchty nakryte stropem. W ostatnich latach spotyka się przypadki powiększenia nawy o dolną część wieży dzwonnicy poprzez wycięcie części ścianek.