Huta Donnersmarcka w Zabrzu

Huta „Donnersmarck” w Zabrzu

Historia

Ród Donnersmarcków

Dyrekcja huty

Budownictwo

socjalne

Osiedle

patronackie

Huta Zabrze
2010

Zarys dziejów hutnictwa żelaza na Górnym Śląsku

Początki hutnictwa żelaza na pograniczu Ziemi Tarnogórskiej i Toszecko-Gliwickiej sięgają odległych wieków. Prace wykopaliskowe prowadzone przez zespół prof. Józefa Kostrzewskiego w latach 1928-1934 w osadach położonych nad rzeką Stołą (Rybna, Piaseczna, Repecko) wykazały, że już w późnym okresie rzymskim (IV wiek n.e.) wytapiano tam żelazo. Świadczą o tym odkryte kawałki żużla żelaznego, duże ilości węgla drzewnego oraz liczne drobne zabytki żelazne. Odkryty żużel żelazny pochodził niewątpliwie z wytopu żelaza, który prowadzono ówcześnie w prymitywnych piecach ziemnych – dymarkach, częściowo zagłębionych w ziemi.

Zapewne pierwotni mieszkańcy tych osad działalnością metalurgiczną zajmowali się tylko dorywczo, albowiem głównym zajęciem ich było rolnictwo i hodowla. W rudę żelazną, głównie błotną lub łąkową zaopatrywali się z miejscowych złóż, a paliwo wytwarzali sami, z drewna pochodzącego z okolicznych wielkich obszarów leśnych. Te ślady wytopu żelaza, prowadzonego przez ludność zamieszkującą osady położone w środkowym i dolnym biegu rzeki Stoły, zaliczane są do najstarszych na Górnym Śląsku.

Największy rozwój górnośląskich kuźnic przypada na wieki od XIV do początku XVIII. W tym okresie powstało ok. 500 obiektów hutniczych przy czym do końca XVII wieku głównym zakładem hutniczym była kuźnica. Później zakładano takie obiekty hutnicze jak: fryszerki, wielkie piece, blachownie, druciarnie, młoty cajniarskie oraz inne warsztaty do dalszego przerobu żelaza. Ten burzliwy rozwój hutnictwa żelaza zapewne spowodowany był ciągle rosnącym zapotrzebowaniem na żelazo. Kuźnice zakładano wszędzie tam, gdzie płynął chociażby najmniejszy potok, a w pobliżu znajdowały się złoża rudy darniowej (limonitowej). Ogółem na terenie Górnego Śląska w jego historycznych granicach, różne obiekty hutnicze istniały w 260 miejscowościach.

Krótki zarys dziejów hutnictwa w Zabrzu

Rozwój hutnictwa na większą skalę nastąpił dopiero pod koniec XVIII wieku. Prusy przeznaczyły na to spore środki finansowe. Oprócz państwowych funduszy inwestowano również majątek zamożnych rodów arystokracji. W centralnej części obecnego GOP, przy okazji eksploatacji rud cynku i ołowiu odkryto bogate złoża rud żelaza. Nie brakowało też kamienia wapiennego i dolomitu, topników stosowanych do wytopu surówki. Dodatkowym czynnikiem stymulującym rozwój przemysłu na Górnym Śląsku było wybudowanie linii kolejowej Wrocław – Mysłowice a także Kanału Kłodnickiego. W latach 1796 – 1848 powstało wiele hut posiadających wielkie piece, np. Królewska Odlewnia Żeliwa w Gliwicach (1796 r. – uruchomienie pierwszego na kontynencie wielkiego pieca opalanego koksem), „Antonina” w Wirku (1805 r.), „Falva” (ob. „Florian”, 1830 r.), „Baildon” (1931 r.), „Zgoda” (1840 r.), „Hermina” (1848 r.).

W 1852 roku uruchomiono w Zabrzu 2 wielkie piece do wytopu surówki co dało początek Hucie Donnersmarck. W latach późniejszych liczba pieców podwoiła się, wybudowano też odlewnie rur i żeliwa oraz warsztat konstrukcyjny i zakład budowy maszyn.

W 1872 roku huta wraz z koksownią (nieistniejące już Zakłady Koksochemiczne „Concordia”) oraz kopalnią węgla „Concordia” (również nie istnieje) przeszła na własność spółki akcyjnej Donnersmarckhütte. Zakład był wciąż rozbudowywany i unowocześniany. Szczytowym osiągnięciem było wytworzenie 120 tys. ton surówki i 35 tys. ton odlewów w 1913 roku. (patrz "Kalendarium")

Dla pracowników huty wybudowano w latach 1903–1922 osiedle na Małym Zabrzu (Zandka). Huta stworzyła też cały zespół budynków i urządzeń socjalnych z kasynem (teatr), biblioteką, szkołą gospodarstwa domowego, krytym basenem i salą gimnastyczną. Obok zakładu powstał Park Hutniczy będący pierwszym założeniem parkowym na terenie obecnego miasta. Po I wojnie światowej sytuacja spółki pogorszyła się. W 1926 roku, po wchłonięciu przez koncern Oberhütten, unieruchomiono nawet wielkie piece, natomiast inne działy ograniczały produkcję. Niewielka poprawa koniunktury nastąpiła pod koniec lat 30-tych. W 1945 roku rozpoczęto odbudowę zakładu zniszczonego na skutek działań wojennych. Z biegiem lat, dzięki rozbudowie i modernizacji, huta stała się producentem wyrobów takich jak: piece do wytopu stali, urządzenia baterii koksowniczych, suwnice, mosty, konstrukcje szybów kopalnianych i wiele innych. Produkty huty eksportowano między innymi do Czechosłowacji, ZSRR i Chin.

Pod koniec lat 90-tych prawie wszystkie wydziały zakładu zostały zlikwidowane a na ich terenie powstało w 2003 roku Centrum Handlowe „Platan”.

Kalendarium

1843 – wydobycie węgla rozpoczyna kopalnia „Concordia”

1850 – uruchomienie koksowni „Concordia”, rozpoczęcie budowy huty

1852 – ukończono budowę 2 wielkich pieców, hali lejniczej, dmuchaw

1855 – początki produkcji maszyn i urządzeń

1856 – powstały 2 wielkie piece. Mur oporowy, wieże gichtowe, hala przygotowania nabojów wielkopiecowych mieszania

produkcja 6tys.t surówki, zatrudnienie 80 robotników

1858 – rusza odlewnia żeliwa wraz z warsztatami w których wykańczano gotowe odlewy, wybudowano 2 cegielnie

1865 – zakończono modernizację wielkich pieców, odlewni, warsztatów, wydziału budowy maszyn, kotłowni, kuźni,

koksowni Concordia

1872 –- budowa nowej odlewni, ponowna modernizacja wielkich pieców, powstaje piąty piec, rozbudowa wydziału

budowy maszyn, konstrukcji stalowych, kotłów, produkcja 26 tys. t surówki

1873 – przekazanie kopalni, huty, koksowni spółce akcyjnej Donnersmarckhütte

Lata 90. XIX – modernizacja wydziału wielkopiecowego, hali lejniczej, dmuchaw

1890–1896 – modernizacja koksowni Concordia baterie Collina i Wolfa, wydział produkcji węglopochodnych

1895 – budowa odlewni rur

1898 – nowy wydział budowy konstrukcji stalowych

1900 – nowy wydział budowy maszyn-produkcja 82 tys. t surówki, 10 tys. t odlewów, 10 tys. t konstrukcji i maszyn oraz 10 tys. t rur.

1912 – budowa nowej odlewni żeliwa

1913 – rozpoczęto budowę odlewni rur nr II

W 1913 r. Huta „Zabrze” dostarczyła 120 tys. t surówki, wykonała 15 tys. t. odlewów żeliwnych, rur, 20 tys. t. maszyn i konstrukcji stalowych, wyprodukowała również 4 mln. sztuk cegieł.

1916 – ukończono budowę wielkiego pieca nr IV

1919 – nowa kotłownia, modernizacja aglomerowni i elektrowni.

1926 – hutę przejmuje spółka Vereinigte Oberschlesische Hüttenwerke” („Oberhütten”)

1929–1932 - likwidacja wydziału wielkopiecowego

1945 – dewastacja huty przez wojska radzieckie

1946 – nacjonalizacja, remont

1949 r. zakończono odbudowę Wydziału Konstrukcyjnego oraz Wydziału Budowy Maszyn, powstał magazyn elementów konstrukcyjnych, wytwórnia acetylenu, a w miejscu dawnej odlewni rur powstał Wydział Produkcji Wlewnic

Na początku lat 60. XX w., uruchomiono całkowicie przebudowaną IV Odlewnię (dawna odlewnia rur nr II), rozbudowano wydziały, zajmujące się budową maszyn i konstrukcji stalowych, wzniesiono nową dwupoziomową halę montażową Wydziału Remontowego

W 1980 r. przedsiębiorstwo, przy zatrudnieniu 3,4 tys. pracowników, wytwarzało ponad 120 tys. t wyrobów rocznie

1991–1993 – likwidacja dwóch odlewni żeliwa (nr II i III)

1997 – prywatyzacja huty nowy właściciel przeprowadza proces rekonstrukcji

Podział na spółki „Zakład Odlewniczy Metali Żelaznych i Nieżelaznych S.A”, „Zakład Budowy Maszyn S.A.” i „Zakład Budowy Urządzeń Dźwigowych S.A.” likwidacja niepotrzebnego majątku, sprzedaż terenu pod budowę centrum handlowego, ukończenie nowoczesnej odlewni żeliwa.

2007 – hutę przejmuje nowy właściciel

Wieża ciśnień

Choć najstarsza nie tylko w mieście, ale i na terenie województwa śląskiego – jest najmniej znana i niestety najbardziej grozi jej zniszczenie. Znajduje się na terenie zlikwidowanej dawnej huty Donnersmarcka (widoczna jest z parkingu przed „Geantem”). Wzniesiono ją w 1871 roku w stylu uproszczonego neogotyku Jest prawdopodobnie dziełem inżyniera budowlanego huty. Trzon wieży w formie nietynkowanego ceglanego „kielicha” zwężającego się ku górze częściowo oparty jest na kamiennym cokole. Cylindryczny trzon zwieńczony jest stalowym zbiornikiem obudowanym drewniano-metalową konstrukcją z pięknym deskowaniem - wysuniętą poza lico trzonu. Całość nakryta spłaszczonym stożkowym dachem z lukarnami. Całkowita wysokość budowli to około 30m. Zachowane do niedawna spiralne schody niestety padły łupem „złomiarzy”.

Remiza Straży Pożarnej

Zbudowana ok. 1907 roku w stylu historyzmu z elementami secesyjnymi, wg projektu Konrada Segnitza i Maxa Bogatzka dla potrzeb huty. Górne partie oraz facjatki konstrukcji szkieletowej z dekoracyjnym układem belek. Wieża pięciokondygnacyjna, w górnej części o konstrukcji szkieletowej z tarasem obserwacyjnym z drewnianymi arkadami.

Materiały źródłowe:

1872-1922 Donnersmarckhütte, Denkschrift zum 50 jährigen Bestehen als Aktien Gesellschaft

Bugajski J., Szkic z dziejów hutnictwa żelaza na Górnym Śląsku

Dziedzictwo przemysłowe jako atrakcyjny produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne, II Konferencja Międzynarodowa, Zabrze IX.2005, Katowice 2005

Frużyński A., Huta Zabrze, [w:] NZS 11/99

Frużyński A., Koniec epoki, [w:] NZS 6/98

Frużyński A., Biblioteka Huty Donnersmarcka, [w:] NZS 11/2001

Hnatyszyn P., Stalowe domy z huty Donnersmarcka, [w:] NZS 12/1998

Hnatyszyn P., Sandkolonie, czyli Zandka [w:] Gość Niedzielny 11.VII.2010

Krawczyk J., Kuzio-Podrucki A., Zamki i pałace Donnersmarcków, Radzionków 2003

Kulik G., Donnerwetter, [w:] NZS 11/2001

Piernikarczyk j., Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku, Katowice 1933

Walerjański D., Zabrzańskie osiedla patronackie, [w:] NZS 6/2006

Walerjański D., Zabrze krok po kroku, [w:] NZS 4-5/2004

Zabrze miasto turystyki przemysłowej, Zabrze 2004

Zabytki techniki woj. Śląskiego, SCDK Katowice 2003

Zdjęcia i rysunki:

- „1872-1922 Donnersmarckhütte, Denkschrift zum 50 jährigen Bestehen als Aktien Gesellschaft“

- pocztówki ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Zabrzu

- Oberschlesien im Bild” z zasobów Archiwum Państwowego w Gliwicach

Autorzy:

Tekst: Małgorzata Malanowicz

Kalendarium: Adam Frużyński

Zdjęcia współczesne: Małgorzata Malanowicz

Gliwice 2008